Statusi në Facebook i një miku tim poet dhe shkrimtari të suksesshëm nën titullin: “23 PRILL – DITA BOTËRORE E LIBRIT”, u bë shkaku që më shkundi nga tollovia elektorale e këtyre ditëve dhe të ulem e të rendis disa shënime që kanë të bëjnë me bindjen time dhe opinionet e mia modeste për problemet e sotme të librit me autor shqiptar.

Po e publikoj të plotë duke përdorur komandat “copi –paste” statusin urim të Myrteza Marës, Kryetar i Klubit të Shkrimtarëve “Petro Marko” :

“Sot “Dita Botërore e Librit”, e njohur gjithashtu si Dita Botërore e Librit dhe e të Drejtës së Autorit, ose Dita Ndërkombëtare e Librit, është një ngjarje e përvitshme e organizuar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara për Arsim, Shkencë dhe Kulturë (UNESCO) për të promovuar leximin, botimin dhe të drejtën e kopjimit. Dita e parë Botërore e Librit u festua në 22 Prill në 1995 në Spanjë dhe vazhdon të njihet po këtë ditë. Një ngjarje e ngjashme festohet edhe në Mbretërinë e Bashkuar dhe Irlandë por në muajin Mars.

Kjo ditë na gjen në situata të vështira me probleme të pandemisë ndaj armikut të padukshëm dhe shumë të rrezikshëm, por dhe fushatës së ashpër politike të zgjedhjeve parlamentare të radhës.

Kjo ditë na kujton emrat dhe veprat e korifenjve të letërsisë botërore dhe asaj kombëtare që janë bërë simbole të shndritshme prej të cilëve rrezatohet dritë qiellore në shërbim të kulturës dhe historisë. Kujtojmë dhe miqtë tanë të afërt që nuk jetojnë tashmë, por që kanë dhënë kontributin e tyre në fushën e krijimtarisë letrare. Kjo ditë, gjithashtu, është një ftesë për bashkëpunim, respekt dhe mirëkuptim të ndërsjellë midis krijuesve duke përkrahur dhe nxitur talentet e reja, duke vlerësuar arritjet e suksesshme!

“Histori mund të bëj kushdo, po kush e shkruan.” – thotë Oscar Wilde.

Në këtë ditë të shënuar, në emër të Klubit të Shkrimtarëve “Petro Marko” uroj gjithë miqtë e mi të penës, poetë e shkrimtarë, kudo janë, për krijimtari të begatë, për paqe e mirësi, shëndet dhe lumturi në jetë!”.

Veç kësaj, artikulli i para pak ditëve (19/04/2021) të një të përditshmeje greke “Shqipëria dhe 1821-shi” (“Η Αλβανία και το 1821”) që ka si nëntitull pyetjen “Pse hesht vendi fqinj për festimet e 200 vjetorit?” (“Γιατί σιωπά η γειτονική χώρα σε ό,τι αφορά τους εορτασμούς των 200 χρόνων;) më nxiti t’i drejtohem librit, shenjtërisë së tij, për të shpjeguar dhe “justifikuar” këtë heshtje (që nuk na nderon si shqiptarë) për vitin jubilar të 200 vjetorit e ditës së shenjtë të pavarësisë së fqinjit tonë mijëravjeçar. Edhe ethet që po shkakton lufta jonë me tone jo rrallë të marrëzishme elektorale të këtyre ditëve, nuk mund të ndihmojnë për t’u justifikuar para habisë legjitime të gjitonit tonë fisnik për heshtjen tonë mortore, plotësisht të turpshme… (https://www.in.gr/2021/04/19/apopsi/alvania-kai-1821/?fbclid=IwAR0gStFUp52EyKpe2AhUzpwgSM-XU5_PnJOSdI9ULu1I1VtxxI6E6ARvhJY)

Sjellja e marrëzishme e politikanëve tanë (si për shumë gjëra) edhe ndaj politikës së botimeve të librit në përgjithësi dhe atij me autor shqiptar në veçanti, “Dita Botërore e Librit” sot, besoj se janë pikërisht çasti që të rrëfehemi për mëkatet tona. Nëse për politikën me LIBRIN edhe mund të “justifikohemi”, për sjelljen me të tjerët nuk kemi mundësi ta bëjmë këtë. Sidomos me grekët ne na lipset me qenë jo vetëm shumë korrektë, por dhe shumë mirënjohës. Politikanët tanë nuk duhet kurrsesi të harrojnë se grekët e shqiptarët e meritojnë plotësisht një sjellje të ndërsjellët respekti për Pavarësinë e fituar në vite të ndryshme, me luftëtarë e heronj të përbashkët grekë, arvanitas e shqiptarë…

 

***

 

Veç se një poet i veçantë, me romanin e tij voluminoz “Përtej Urës së Mbretit”, për mua Grigor Jovani është edhe shkrimtar që shkruan perfeksionisht prozë. Sot, të shkruash, nuk do të thotë gjithmonë se je poet apo shkrimtar në të vërtetë. Sot, politika (e munguar) e botimeve na servir me bollëk si të tillë grafomanë, e në rastin më të mirë, rrëfimtarë spontanë. Ligji, që ashtu si në vende të BE duhet të ndalojë botuesit të kenë në pronësi edhe shtypshkronjë, mungon. Ky vakum ligjor ka bërë që, në shumë raste tek ne, ato që quhen “Shtëpi Botuese” të mos jenë absolutisht të tilla, por vetëm shtypshkronja. Ndërsa tollovia e papërgjegjshme e (për)çmimeve në Shqipërinë e sotme, jo rrallë, e ka çorientuar totalisht lexuesin me personalitete te rreme. Është pikërisht ky mjedis me ca vargëzues mediokër e do grafomanë të pafajshëm, që gëlon duke dhënë e marrë oksigjen mes tyre dhe ca pseudo kritikësh të superlativave të pështira. Si në Shqipëri, edhe në emigracion. E njëjta gjë. Të pa imunizuar nga barazitizmi i vlerave dhe skizofrenia e sensacionit “kritikët” me krijuesit atje, më keq me ata këtu. Oksigjen marrëzisë së njëri tjetrit atje dhe këtu, gazra nga ato më të pështirat për lexuesin gjithandej. Kjo është situata. Ke frikë të dalësh nga shtëpia se, në çdo 100 metra takon një “poet” a “shkrimtar” që të rras “librin” e tij në dorë dhe, në çdo 200 metra një që ka marrë edhe “Çmim” kombëtar a ndërkombëtar. Si për ata në Shqipëri, edhe për ata që kanë emigruar, më saktë se popull shqiptar, ka ardhur dita të thërritemi “popull shkrimtar”. Prandaj lexuesit i kanë kthyer krahët e nuk i kapin me dorë “librat” e autorëve të shqiptarë dhe s’duan t’ia dinë fare për gazrat e gazetat e “kritikëve letrarë”…

 

Qysh më 2003, në një intervistë ekskluzive për gazetën “Drita” duke biseduar për problemet (krizat) e romanit me autor shqiptar dhe të kritikës sonë letrae, Dr. Luan Topçiu, mes të tjerash pyetjeve të mia i përgjigjet kështu:

 

“Dr. L.T. – Prej dyqind vjetësh, romani evropian, i krijuar si gjini në Anglinë e shekullit  XVIII, ishte natyralist, realist, psikologjik, dokumentar. Kriza e këtij tipi të paraqitjes së botës dhe të njeriut daton disa dhjetëvjeçarë më parë, kur u krijua romani polifonik dhe karnavalesk, përshkruar, përpos autorëve të tjerë, nga Bahtin, i cili dhe ky (romani) nga ana e tij po jep shenja zhdukjeje. Në fakt, po asistojmë në një ndarje të romanit për konsum, që mbetet natyralist, mimetik, nga ai elitar, post natyralist dhe post psikologjik. Problemi i kulturës që shtrohet sot është: gjatë gjithë historisë së letërsisë, forma elitare ka vendosur, ka qënë e homologuar dhe ka krijuar kanonin. Sot nuk ekzistojnë shenja të kanonit dhe nuk mund të marrim vesh e të kontrollojmë zhvillimin e letërsisë, këtë gjë mund të themi për romanin, poezinë, eseistikën. Shkatërrimi i karakterit elitar të letërsisë do të thotë fund i estetikes, i së bukurës, kthimin e librit në zbavitje dhe konsum, po aq popullor dhe jetëshkurtër si spektakli; kjo krizë manifestohet më së shumti në Perëndim, ku duket se raporti midis krijuesit dhe konsumatorit të veprës kanë marrë një formë konvencionale. Shkrimtari ose artisti, shkruan në një mënyrë të caktuar për të kënaqur pëlqesat e konsumatorit dhe konsumatori paguan për të gjetur në veprën artistike atë që kërkon. Në Gadishullin Ballkanik gjërat qëndrojnë pak më ndryshe. Kjo zonë ka pasur plot kriza të tjera, aspak të lakmueshme prej askujt, por jo kriza të letërsisë. Letërsia ka një bjerrje sot, por shpreh bindjen se në të ardhmen do të ketë një lëvizje “romantike”, pas tharjes së ndjenjave në periudhën e internetit dhe veçanërisht të nën kulturës, sepse mbeten universale dhe shumë pak të modifikueshme ndjenjat bazë njerëzore si dashuria, malli, vetmia, trishtimi etj.

I.M. – Vërejmë se në Shqipëri shumë shkrime përcjellëse letrare, a komentuese, si të thuash, paraqiten dhe klasifikohen si „kritika“. Ju ç’mendoni?

Dr. L.T. – Në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit XX, u bë një dallim i qartë midis kritikës së gazetave dhe kritikës si sistem; konfigurohen në radhë të parë dy gjuhë, dy mënyra të ndryshme trajtimi të tekstit letrar. Kritika e gazetave mbetet ajo me një gjuhë tradicionale ndërsa ajo me sistem modifikon në mënyrë të vazhdueshme gjuhën, në funksion me progreset e realizuara nga disiplinat nga merren hua konceptet bazale. Mendoj se në kritikën e shkruar në gjuhën shqipe mbetet problem kritika si sistem. E para duket se ia ka zënë vendin të dytës dhe për pasojë një hallkë e dobët e proçesit letrar sot në Shqipëri mbetet kritika letrare. Kritika shqiptare, me gjithë përparimet e bëra në këtë dhjetëvjeçar të fundit, mbetet ende anemike. Ndihet një çoroditje, shpesh kritika është klientelare, joprofesionale, kaotike, e paprinciptë dhe e kryer në më të shumtin e rasteve nga “gazetarë të kulturës”. Tekstet kritike nuk ndërtohen as me termat operacionalë të lëmisë, por kryesisht duke përdorur një gjuhë druri, me lavde ose fyerje, sharje e konsiderente ekstraletrarë e estetikë. Nuk mund të flasim për mungesë tradite në këtë lëmi, as për mungesën e njerëzve të shquar, as nga ndonjë rezultat sporadik, por, mendoj në përgjithësi, në vitet e fundit kritika jonë letrare është e asfiksuar nga provincializmi.

Kam përshtypjen se kritika shqiptare duhet të reformohet ende, të ndjekë procesin letrar dhe të risistemojë e të rishohë vlerat letrare të krijuara në kohë, për të dhënë më në fund mendimin e saj mbi hierarkinë kombëtare të vlerave letrare. Është një e drejtë legjitime dhe morale që brezi i ri i studjuesve duhet ta ushtrojë.”…

 

 

***

 

Mendoj se sot, koncepti për romanin (pavarësisht klimës absurde e tejet të disfavorshme në aspektin e botimeve) duhet të përfillet si diçka ideale. Romani i vërtetë përfillet si një narracion fiksion dhe jo si një rrëfim i drejtpërdrejtë. I tillë është për mua “Përtej Urës së Mbretit” të Grigor Jovanit. Megjithëse është e vështirë të kuptosh se cili aspekt mbizotëron: Ai i një trilli ku ndërthuren elementë realistë me trille imagjinare, apo ai i aspektit të rrëfimit me produkt real të ngjyrosur me fiksion artistik?, unë për vete anoj më shumë nga kjo e fundit: e rrëfimit me produkt real të ngjyrosur me sqimë me një tis fiksioni artistik…

Ky raport i përsosur mes narracionit e imagjinatës së rrëfimtarit dikton një stil ndërmjetësues që shkurton distancën mes shkrimtarit dhe lexuesit përbën suksesiven në romanin (fatkeqësisht ende në dorëshkrim) të  “Përtej Urës së Mbretit” të Grigor Jovanit.

Bash për këtë arsye, për qartësinë e raporteve mes narracionit e imagjinatës së tij autori ka vendosur që në faqen e parë fjalët e Roger Martin Dy Gard, fitues i çmimit Nobel të Letërsisë (1937):

“Njerëzit nëpër vepra zakonisht rrëfejnë histori përmallimesh dhe ndjesish, por thuajse kurrë historitë personale,

veçanërisht kur duan t’i kalojnë si autobiografike”.

 

Të rikthehemi pak më konkretisht te shkrimtari ynë me kombësi greke, i lindur në Jorgucat të Gjirokastrës dhe i rritur e i shkolluar në Veri të Shqipërisë. Grigor Jovani që jeton prej mëse tre dekadash në Athinë, romanin “Përtej Urës së Mbretit” atje e ka shkruar. Pikërisht për jetën e një minoritari, të lindur në një fshat grekësh në Jug të Shqipërisë dhe i transferuar që fëmijë familjarisht për të jetuar shkolluar e punuar si gazetar në Veri të vendit deri sa emigroi në Greqi në fillim të viteve ‘90, bëhet fjalë në romanin e tij. Për shoqërinë me një malësor “Cub”, trim, por të drejtë, gjak nxehtë e të egër, por me një zemër të mbushur plot e përplot me humanizëm, bën fjalë në faqet e tij ky roman. Për episodet me shokë që janë urë lidhëse mes grekëve e shqiptarëve, për njerëz që bëhen urë miqësie mes kulturave të të dy kombësive (greke e shqiptare), flitet aty. Për ca të tjerë që kthehen në urë ndarëse mes hipokrizisë së shqiptarëve të ndershëm e atyre hipokritë të indoktrinuar nga sistemi dhe, po ashtu, urë ndarëse (humnerë – më mirë të themi) mes hipokrizisë së grekëve të ndershëm e “grekëve” antigrekë, servila të pështirë të sistemit totalitar, për episode mes njerëzish në situata të veçanta që flasin shumë më shumë se çdo manual psikologjik që flet për bashkëjetesën apo  përplasjen e multikulturave, ka vizatuar mjeshtërisht shkrimtari Grigor Jovani…

Romani “Përtej Urës së Mbretit”, veç këtyre që nënvizova më lart, mua më ka lënë mbresa përshkrimi i një dasme mes dy minoritarëve grekë. Pra kemi dasmë greke që zhvillohet në një qytet verior të Shqipërisë komuniste. Përplasja mes kryekrushkut – dogmatikut që përpara dashurisë për Partinë e Punës së Shqipërisë bënte hasha atdheun e origjinës (Greqinë) dhe të zotit të shtëpisë – grekut, që, ndryshe nga servili i pështirë që i kish bujtur si kryekrushk në konak, veç Partisë së Punës, nuk ia kishte me hile as Shqipërisë e as Greqisë…

Po të keni durim mund ta lexoni të plotë këtë fragment ku përshkruhet një dasmë greke në Veri të Shqipërisë komuniste. Po ta lexoni, do të kuptoni sa afër jemi si kultura me grekët e vërtetë dhe sa larg jemi me “grekët” fallco të partive. Ata rrojnë aq sa rron partia e tyre në pushtet… Dhe vdesin kur u vdes partia, siç i ndodhi personazhit në fjalë kur atë ia vrau m’u në mes të dasmës, i zoti i dasmës…

Për dasmat tona kanë shkruar edhe shkrimtarë, por jo të gjithë ia kanë dalë si Grigor Jovani. Guxoj të them se edhe gjeniu ynë i gjallë i letrave shqipe, Ismail Kadare, nuk krenohet dot me romanin e tij “Dasma”… Edhe tek një prej kryeveprave të tij, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, episodi i dasmës nuk është më i arriri. Druaj se grotesku i veprimeve të plakës Nicë ndoshta është disi i vështirë për t’u besuar… Nuk jam duke thënë kurrsesi se shkrimtari ynë i “Përtej Urës së Mbretit” është mbi Kadarenë, por që tek kapitulli “Dasma” Grigor Jovani ia ka dalë më së miri, këtë e  them me plot gojën.

Duke e uruar Grigorin tim për romanin dhe gjithë bashkëkombësit e tij për 200 Vjetorin e Pavarësisë së Greqisë, ju ftoj ta lexoni kapitullin “Dasma”:

 

***

Dasma u bë në gusht. Të djelën e javës së dytë. Një muaj e ca bëheshim gati. E kishim dasmën e parë në familje. Fëmijët e xhaxhait ishin më të vegjël se unë.  

Kishim mbyllur lokalin poshtë pallatit tonë. Ishte klubi i pensionistëve. Im atë ishte i shtëpisë atje. Kishte lënë Trekëndëshin, për t’u transferuar më afër. Prandaj dhe nuk e  

pati të vështirë ta merrte lokalin për dasmën. Kush nuk do t’ia jepte atij. Qeraste gjithë qytetin.  

Mbrëmjen e dasmës lokali ishte mbushur plot. Nga babai ishim pak. Familja e xhaxhait dhe ca kushërinj. Shumica nga fshati. Soji i mamasë ishte i madh. Kisha gjashtë dajallarë. Tre teze. Me fëmijë të martuar. Le pastaj miqtë e familjes. Unë kisha ftuar vetëm Cubin. Nuk kisha shok më të ngushtë. Ishim betuar të bëheshim tapë atë natë. Ia kishim dalë mbanë me detyrën e nderit: nuk kishim lejuar që Leoja të na linte dobiçin në derë! Ato puthjet e Leos nëpër errësirat e qytetit, nuk ishin dhe kaq të rëndësishme. Gjersa nuk linin dëme pas. Rita kishte arritur “sakllam” gjer në dasmë. Pikërisht kështu e kishte dhënë porosinë babai. Dhe unë, me ndihmën e Cubit, e kisha zbatuar pikë për pikë. Si vëlla i denjë. Pra, kishim dalë faqebardhë. Tani na lejohej ta hidhnim ca jashtë…  

Babait i ndrisnin sytë. I kishte kthyer gotat e tij. Duke pritur dhe përcjellur miqtë. I ishte zbërthyer goja dhe bënte shakara me të gjithë.  

Xhaxhai mundohej ta frenonte:  

– Boll pive! Ku ke parë, që i zoti i shtëpisë të bëhet thumb në dasmën e tij!  

Po ku dëgjonte ai! Pinte fshehurazi. Gjoja shkonte në banje. E kishte të fshehur shishen e rakisë atje. Në një raft me shishe të ndryshme, shumica bosh.  

Edhe mamasë ia kishte sjellë në majë të hundës.  

– Do zoti dhe të mbin rakia në grykë! Na turpërove, o ditëzi! Edhe sot, të njëjtin avaz? Gjete ditën…  

Kur erdhi ora dhe u ulëm nëpër tavolina, ishte në çakër qejf. Fjalën e hapjes ia la xhaxhait. Ai nuk ishte për fjalime. Xhaxhai falënderoi miqtë, që na kishin nderuar, ngriti dollinë e parë për Partinë dhe Udhëheqësin e Madh, në sajë të të cilëve ishim mbledhur aty, pastaj uroi trashëgimin e çiftit dhe e ktheu gotën me fund. Sipas zakonit. Babai nuk kishte pritur të mbaronte i vëllai gjithë urimin. E kishte zbrazur të parën dhe tani priste ta kthente prapë, me të gjithë dasmorët.  

Rita shkëlqente atë mbrëmje. Ishte dasma e saj. Vellon ia kishte dërguar xhaxhai nga jashtë. Kishim bërë namin ta kalonim në doganë. “Nuk lejohet, – na kishin thënë. – Janë ndikime të huaja. Ne kemi veshjet tona popullore”.  

Kot. Nuk kishin ndonjë udhëzim të tillë. Donin diçka nën dorë. Ua dhamë. Vërtet, Rita ngjante shumë e bukur me buzët e kuqe dhe me vellon e bardhë. Si kukull e kishin stolisur! Mua më vinte për të qarë. Do të ikte. Atje larg. Në Memaliaj, ku kishte filluar punë Leoja. Kisha harruar se kapeshim për flokësh gjer atë ditë. Se më shanin shokët për hatrin e saj. Tani më kishte pushtuar një dëshpërim i thellë. Nuk më besohej. Do të ikte. Nesër në mëngjes. Do më linte vetëm. Si do të ngjante shtëpia pa të?  

Aty nga mesnata, kur qejfi kishte arritur në kulm dhe unë e Cubi kishim kthyer nga tre-katër birra, si të mëdhenjtë, erdhën krushqit. I pari hyri në lokal i ati i Leos, një burrë trupmadh dhe i pashëm. Gjithmonë i qeshur, me fjalën e mirë në gojë. Pas tij vëllai i dhëndrit, Tili, dy vjet më i madh se ai. Dy vëllezërit nuk ngjanin fare. Jo në pamje, të njëllojtë ishin, si binjakë, por në karakter. Ndryshe nga i ati dhe nga Leoja, Tilit nuk i qeshte buza kurrë. Gjithmonë serioz. Kishte dhe një zakon tjetër, donte të fliste në çdo rast ai. Nuk të linte radhë. Si e si të dukej. Fryhej si gjel. Kisha marrë vesh se ishte i madh në detyrë. Atje larg, në fshatin e mbuluar me borë. Pas tij vinte Leoja, me kostum të ri e me kollare. Me të hyrë ia nguli sytë Ritës. Edhe ajo, sytë e tij kërkonte. Ndoshta për t’i treguar se sa e bukur ishte bërë atë natë. Në dasmën e tyre. Titika me të shoqin dhe disa kushurinj të tyre nga fshati hynë të fundit. I vunë në tavolinën kryesore. Filluan dollitë. Pastaj vallet. Rita në krye. Leoja pas saj. Fotografi  

i qytetit, Sokrati, shkrepte vazhdimisht. Në një çast, pa mbaruar akoma vallja që kishte porositur dajua ynë i madh nga Tirana, muzika ndaloi.  

– Qetësi, ju lutem! – tha në mikrofon drejtuesi i orkestrës. – Krushku dëshiron të thotë diçka.  

Vëllai i madh i dhëndrit, Tili, kishte marrë mikrofonin në dorën e tij. Gati të fliste. Sa të bëheshe pak qetësi. Patjetër, ndonjë urim. Një mërmërime pakënaqësie ishte përhapur në sallë. Duhej të ndërpriste vallen e porositur krushku, që të thoshte urimin e tij? Nuk mund të priste? Kjo nuk ishte në rregullat e dasmës.  

– Mirëmbrëma të gjithëve!- filloi të fliste Tili, me gjoksin e fryrë përpara dhe më një zë të ngjirur, gjithë siguri, sikur mbante fjalim para bashkëfshatarëve të tij. – Më falni por jam i detyruar të bëj një kërkesë!  

– Ky paska shumë pordhë! – më tha në vesh Cubi.  

– Është vëllai i Leos, – i thashë unë. – Agronom i lartë. Dhe ku di unë ç’gjë tjetër… Është i madh atje në fshat. Prandaj fryhet kështu.  

– Prit, kur të qesë pushkë bosh, – tha Cubi. – Kam edhe unë një xhaxha të tillë në fshat. Llafet i mbajnë më shumë erë se pordhët.  

– Ne jemi familje komunistësh, – vazhdoi krushku. – Im atë ka qenë partizan. Unë jam sekretar i organizatës bazë të kooperativës të bashkuar. Të dymbëdhjetë fshatrave. Shikoj që këtu bëjnë fotografi. Nuk na morën leje! Gabim! Krushku ka njerëz jashtë. I pastë me jetë! Por ne nuk dëshirojmë të dalim jashtë! Na mjafton atdheu ynë socialist! Ju lutem, të ndalohen fotografitë! Kur të ikim ne, bëni ç’të doni!  

Kaq tha. La mikrofonin dhe u drejtua rëndë-rëndë për në vendin e tij, në tavolinën kryesore, pranë të atit, që kishte ulur kokën. Leoja ishte nxirë i tëri. Në sallë nuk pipëtinte asgjë. Sikur kishte rënë një murtajë aty mes njerëzve dhe kishte shpërndarë pluhurin e një heshtjeje të madhe. Një Hiroshimë dhe Nagasaki bashkë. Pas bombardimit.  

U dëgjua një kërcitje e fortë. Të gjithë kthyen kokën andej nga erdhi zhurma. Im atë, duke u ngritur në këmbë, kishte përplasur me një shqelm të fortë karrigen pas vetes. Sytë i shndrisnin egër. S’e kisha parë kurrë kështu. Nuk e kishte nga pija. Kur pinte i lodronin. Tani i shkreptinin. U tremba. Diçka e keqe do të na ndodhte.  

– Faleminderit, miq! – filloi të fliste babai.  

E kuptova. Mundoheshe me njëqind zore të tregoheshe i qetë. I ishin fryrë damarët e qafës, gati të shpërthente gjaku prej tyre dhe të përmbyste sallën. E mora me mend, i duhej shumë mund për këtë. Të tregohej i qetë. Dhe ai zor se përmbahej.  

Vazhdoi:  

– Jua shpërblefsha të gjithëve në gëzime! Dasma anulohet! Ndërrova mendje. Nuk kam vajzë për martesë!  

Pastaj, u drejtua nga krushqit, sikur kishte mbledhjen e organizatës bazë të Partisë atje tek Klubi i Pensionistëve dhe iu lutej të pa organizuarve të zbraznin sallën:  

– Krushqit të na falin…  

Plasi gotën e rakisë përtokë. Të mbushur plot. Në dyshemenë përpara. U bë thërrime, duke spërkatur njerëzit që u gjendën në rrezen e saj. Mesazhi ishte i qartë dhe i prerë: ashtu siç nuk mund të bëheshin kurrë bashkë thërrimet e asaj gote të thyer, kësisoj nuk mund të vazhdonte ajo dasëm. Ishte prishur, një herë e përgjithmonë. E vendoste ai, i zoti i saj. Aty për aty dhe hynte në fuqi menjëherë. As zoti vetë nuk do të mund ta anullonte këtë vendim.  

– Shko lart! – i bërtiti egër pastaj të bijës, sikur ishte ajo shkaktarja e zemërimit të tij.  

Bëri me gisht. Drejt apartamentit tonë, në katin e tretë, përsipër lokalit të dasmës.  

Nuk lëvizi askush.  

– Fola! – bërtiti ai, më egër akoma.  

Ishte gati të vriste njeri.  

U turr menjëherë mamaja. Drejt Ritës. Bashkë me gruan e xhaxhait. Pastaj disa kushërira. U bë rrëmujë. E mbuluan nusen me trupat e tyre, sikur ishte ajo fajtore për çka kishte ndodhur atje dhe e tërhoqën jashtë. Si të ishte luftë dhe donin ta shpëtonin nga bombardimet. E ngjitën nga ana e pasme e pallatit, nëpër shkallë. Me vrap. Ta ngujonin brenda shtëpisë. Për ta shpëtuar nga një forcë e mbinatyrshme. Tërbimi i tim eti. Si zemërimi i Poseidonit, që papritur na kishte rënë të gjithëve mbi kokë.  

Babai doli jashtë. Shoqëruar nga xhaxhai dhe vëllezërit e mamasë. U fut në lulishten përpara lokalit të pensionistëve dhe u ul në një stol. Ndezi duhan. Dasmorët kishin dalë edhe ata jashtë. Mes tyre, në një cep, krushqit rrinin të ngrirë. I ati i Leos ishte ulur mbi një bordurë prej çimentoje dhe kishte vënë kokën midis duarve. Ngjante se kishte dalë nga një mort. Jo nga dasma e të birit. Pranë tij ishte Leoja. I heshtur. Tili qëndronte në këmbë pak më tej, me Titikën dhe burrin e saj. Diçka thoshin me zë të ulët, duke tundur duart. Titika ngjante shumë e zemëruar. Dukej që e kishte me të vëllain. Mundohej ta përmbante i shoqi. E zinte nga duart, mos të bënin figurë para të tjerëve, por ajo nuk dëgjonte.  

Unë dhe Cubi ishim bashkë. Nuk mbanim mend sa birra kishim pirë.  

– Hë, më ja lumsha! Qiti pushkë burri! – tha Cubi për tim atë.  

Babait diçka i thoshin. Xhaxhai dhe dajat. Ai vazhdonte të pinte duhan. Nuk fliste. Shikonte diku tjetër. Sikur e gjitha kjo, nuk kishte të bënte me të. Rastësisht kishte qëlluar atje. I shkoi pranë edhe kryetari i këshillit popullor të qytetit. Me të birin, Pilon, ishim në një klasë. E kisha shok qysh nga fillorja. I kishim ftuar me të shoqen. Qemë patriotë, nga një anë. Na kishte ndihmuar të merrnim shtëpinë e re. Diçka i thoshte babait. Binte dakord edhe xhaxhai. Edhe dajallarët. Njerëzit kishin filluar të mërziteshin. Ç’do të bëhej me dasmën, aty do të gdhiheshin? Ç’ishte për t’u bërë, të mos vononte. Hekuri rrihej sa ishte i nxehtë. Por kishte hekur më të pathyeshëm se koka e tim eti?  

Kaloi orë kështu. Gjersa zbriti motra. E kishte dhënë më në fund lejen babai. Ose më mirë, ia kishin marrë. Tani Rita ishte pa vello. Kishte veshur kostum. Dukeshe më e bukur. Por sytë i kishte të fryrë. Të nxirë. Siç duket, kishte qarë shumë. Atje lart. Gjersa vazhdonin konsultimet poshtë. Hynë edhe dasmorët. Edhe krushqit. Dasma filloi përsëri. Me dy mungesa. Im atë ishte ngjitur në shtëpi. E quante farsë atë vazhdim dhe nuk donte të merrte pjesë. Mungonte edhe vëllai i Leos. Tili. Ishte i padëshirueshëm për palën e nuses. Kusht i pakthyeshëm i babait. Qysh nga ajo ditë nuk shkeli më në shtëpinë tonë.  

Dasma u zgjat a nuk u zgjat edhe nja dy orë. Me qejf të prishur. Tani nuk këndonte dhe qeshte njeri. Vetëm hanin dhe pinin. Sikur bënin angari.  

Unë dhe Cubi nuk pinim më birra. Bisedonim për atë që kishte ngjarë.  

– Heu, ç’pushkë qiti plaku yt! – nuk i dilte nga mendja Cubit. – Qe besa, as topi i tankut nuk do dëgjohej më shumë!  

Dasmorët bisedonin midis tyre. Si të kishin ardhur në një mbledhje. Aty-këtu dëgjohej edhe muzika. Ngriheshin për të kërcyer disa çifte. Ato evropiançet. Populloret nuk i kishte më qejf njeri. U kujtonin krushqit nga fshati. Kishin ardhur nga larg dhe e kishin prishur atë dasmë.  

Me t’u gdhirë, krushqit u larguan. Në pallatin përballë. Ku ishte shtëpia e Titikës. Me këmbë. Morën me vete edhe Ritën, që qante, sikur kthehej nga një varrim.  

Kjo ishte dasma e saj.  

 

***

 

Ilir Mborja