MILAN KUNDERA
(1 prill 1929 – 11 korrik 2023)

Me Kunderën kemi një datëlindje, 1 prillin, Ditën e Gënjeshtrave. Asgjë tjetër të përbashkët. Ai është lëvrues i madh i Letrave të përbotshme, unë një lëvrues i thjeshtë, modest, i Letrave të mia. Por, përveç “damkës” me të cilën na ka vulosur Zoti, atë të “gënjeshtarit”, kemi edhe diçka të njejtë, megjithatë: themi ndonjë të vërtetë. Sidomos në Poezi. Ai gati gjithnjë, unë me raste.
Këtë të vërtetë dallova në fillimjet e mia, këtu në Greqi. Kur zbulova një Kunderë tjetër. Poetin. Gjer atëhere e dija se shkruante vetëm prozë. Gjeta në një bibliotekë të harruar, diku në Eksarhja, lagjen e anarkistëve këtu në Athinë, një libër të tij poetik në greqisht, “Monologë”. Më mahniti poezia e tij, më mrekulloi. E përktheva menjëherë vëllimin në shqip dhe e botova. Ka qenë viti 1997. Qysh atëhere nuk iu ndava Kunderës, nuk iu ndava të vërtetave të tij të mëdha në Letërsi. Të tjerat që thuhen për të, nuk më interesojnë. Ngushëlloj dhe veten time: “Edhe ne, “gënjeshtarët” zyrtarë të Zotit, dimë të themi të vërtetat tona. Ai të mëdhatë e tij, unë të voglat…”
Lamtumirë, Mjeshtër! Më pikëlloi shumë ikja jote e papritur. U ndjeva akoma më i varfër, më i përkohshëm, më me pa rëndësi. Qiejt janë treva tejet të ngushta për Njerëz si ti…

_____

Grigor JOVANI
Athinë, 13 korrik 2023


***

 

“Thjesht mendo të jetoje në një botë pa pasqyra.
Do ëndërroje fytyrën tënde dhe do ta përfytyroje si një pasyqyrim jashtë të asaj çka kishe përbrenda. Më vonë, tek do arrije të dyzetat, dikush do të të vinte përpara sysh një pasqyrë, për të parën herë në jetën tënde.
Përfytyroni tmerrin tuaj!
Do shikoje fytyrën e një të huaji. Dhe do të dije qartë atë çka nuk do të ishe në gjenddje ta kuptoje: fytyra jote nuk je ti.”

_____

M. KUNDERA

PËR ÇFARË MENDOJA?

Për çfarë mendoja?
Për këmbët e tua të shtrenjta,
pushmbuluar.
Si ecin.
Si durueshëm ecin.
Si tani e tridhjetë vjet tërheqin
karrocën e imagjinuar.

Si? Nuk qenka kaq e tmerrshme?
I paska jeta? Dhe që, yt bir…

Po, e di, shpërrtheva nga mitra jote,
si prej një topi.
Por, e dashura ime, kjo ku është dëgjuar?
Të shpërrthesh një njeri, pastaj ta lesh
të bredhë dhjetra vjet,
gjersa të bjerë dhe të shpërbëhet në tokë,
pluhurmbuluar…

Flake atë buzëqeshje nga fytyra.
Gëzimin idiot të atij,
që shkon e shkon dhe tërheq karrocën,
pa u lodhur kurrë.
Po, ke të drejtë.
Dakord nuk biem.
Je e dëgjueshme, si çdo grua.
Je ushtar.
Dhe unë jam burrë.

(Nga libri “Monologë”, Pragë 1969)
Shqipëroi: Grigor JOVANI
_____

LEHTËSIA E TË PËRJETUARIT SIPAS VETES

Përreth Milan Kunderës ekziston një histori e këndshme, që, me sa di, nuk ka gjetur strehë në asnjë nga veprat e tij. Nga ana tjetër, mund të thotë dkush se shumica e veprave të Kunderës janë përsiatje rreth kësaj teme.
Kjo histori supozohet se ka ndodhur në të vërtetë, megjithatë, fjala është gjetkë. Shpreh një të vërtetë, që ka të bëjë me qëndrimin e artistit ndaj ngjarjeve, të cilat ngjajnë ose serviren si “madhore dhe të papërfolura” nga askush. Por harrojmë njëkohësisht se artisti mbart në vetëvete laboratorin personal shpërtëror, ku filtron çdo të vërtetë, sipas mënyrës dhe psikologjisë së tij dhe jo sipas diktatit apo oreksit të të tjerëve.
E kujtova këtë histori dhe meditova sa më sipër, ngaqë ka shpërrthyer tani së fundi diskutimi rreth kufinjve të lirisë së artit dhe nëse artisti ka të drejtë apo jo të shkelë edhe mbi normat tabu, të jetë pra, siç i thonë, “i parespektueshëm” ndaj normave të sanksionuara.
Le të konretizojmë: kur Milan Kundera la Atdheun e tij dhe u ngul në Francë, gazetarët perëndimorë i kërkonin në çdo rast këmbëngulshëm t’u rrëfente se si e kishte përjetuar pushtimin e Çekosllovakisë nga trupat e Traktatit të Varshavës, dominuar nga sovjetikët, atëhere kur tankset e “Ushtrisë së Kuqe”vyshkën dhunshëm “Pranverën e Pragës”, më 1968.
Kundera e dinte se prisnin prej tij një përshkrim melodramatik, që nga njëra anë do të shkaktonte simpatinë e natyrshme të lexuesve perëndimorë, por nga ana tjetër do të plotësonte steriotipin e propagandës antikomuniste. E kundërta analoge e asaj që ndodhte në kampin përballë, domethënë. E pyesnin vazhdimisht se ç’ndjente “në botën e lirë”. Ç’të ndjente? Jeta vazhdonte. Puna e tij ishte të shkruante libra.
Një tip si Kundera, nuk kishte gjasë kurrë t’u plotësonte… “planin e punës”, për hatër të shitjes së gazetave. Sado të urryer të ishin për të sovjetikët dhe gjithë dhunuesit e tjerë të lirisë së popujve, nuk mund t’u mbante vazhdimisht “ison”. I shqetësuar nga ky steriotip i shumëpërsëritur, iu rrëfeu më së fundi një histori të brishtë dashurie, ndodhur në ato kohëra tragjike, për të cilën bëra fjalë ca më sipër…

TRADHTI BASHKËSHORTORE
GJATË
“PRANVERËS SË PRAGËS”

Në kohën e “Pranverës së Pragës”, Kundera kishte një dashnore (të satën? – do të pyesni ju, por kjo nuk ka dhe kaq rëndësi për një bohem të tipit të tij), dashuria e së cilës kishte filluar ta shqetësonte. Ç’ishte më e keqja, trembej mos e merrte vesh e shoqja. Kështu që vendosi t’i jepte fund asaj lidhjeje erotike, sa nuk ishin bërë më të zorshme gjërat. Rregulloi një takim me vajzën (s’do shumë mend, ajo ishte shumë më e re se ai…) dhe i shpjegoi sa më butësisht bëhej, se duhej ta ndalonin atë marrëdhënie. Siç ndodh zakonisht në raste të tilla, vajza vuri të qarat, pastaj e zuri një inat i papritur dhe i pa parashikuar. I tha se nuk do të shpëtonte ashtu lehtë prej saj dhe në fund e kërcënoi se do t’ia tregonte të gjitha gruas së tij. Katastrofi e plotë, domethënë. Por Kundera nuk kishte bërë pas, kishte përshëndetur vajzën, ishte kthyer në shtëpi dhe kishte rënë për gjumë. Ç’mund të bënte tjetër! Por mbante mend që gjumin e kishte bërë shumë të shqetësuar…
Në të gdhirë dëgjohen trokitje të egra në portën e jashtme. Kundera hidhet nga shtrati, i sigurtë që ishte dashnorja e tij. I ngrirë nga tmerri shikon të shoqen tek ngrihet nga krevati, duke veshur me nxitim pizhamet e saj, drejtuar nga porta e jashtme e shtëpisë. Zonja Kundera ishte në korridor, kur ai lë vetëtimthi krevatin, rend në banjo dhe kyçet brenda. Rri përsipër kapakut të mbyllur të wc-së, mbështjell kokën me peshqir dhe pret shpërrthimin e furtunës bashkëshortore.
Po ndodhte ajo pikërisht që përfytyronte. Pas pak, gruaja po trokiste me grushta portën e mbyllur të banjos. Kundera kishte ngrirë. Por e vendosi, le të bëhej ç’ishte shkruar, tani nuk mund të ndryshonte gjë! “Milan, hape derën!” dëgjon nga jashtë. Ai, as e hap, as përgjigjet. Pret të kalojë furtuna e parë. “Milan, hape, të them! – dëgjohet prapë e shoqja, më e egër tashmë. – Na pushtuan rusët! Praga është mbushur plot me tanksa sovjetikë! Po zien gjithë qyteti! Ti ç’ke që u mbylle atje?!”
Dhe Kundera përfundon rrëfimin e tij përpara gazetarëve: “Nuk e merrni me mend, miq, sa u lehtësova. Ato çaste më erdhi të bërtisja: “Faleminderit, të dashur pushtues!”
_____
Nga Grigor JOVANI
Botuar në “Pegasi 1″,
verë 2006